Özlem (Yan) Devrim
Endüstri Ürünleri Tasarımcısı, M.Ü. 1997
Ağustos 2004

Giriş

Endüstriyel ürünleri; üretilme nedenleri / amaçları / şekilleri / yöntemleri, tasarım / üretim süreçleri veya üretimlerinde kullanılan ham maddeler / sektörler veya üretildikleri ülkeler... gibi onlarca ve belki yüzlerce değişik açıdan ele alıp incelemek mümkün. Birbirleri ile tamamen iç içe geçmiş bu bakış açılarından her hangi birini öne çıkararak veya bir sistem içinde bir kaçını veya hepsini göz önüne alarak bir incelemeye / sınıflandırmaya gitmek; endüstriyel ürünlerin tasarım / üretim / pazara sunulma aşamalarında incelenmelerini sağlayan / kapsayan, yukarıda birkaç örneğini verdiğim bu kriterleri kullanmak, bütünün tamamını görmeye / tüme varmaya yetmemekte ve çoğu zaman yanlış anlaşılmalara da sebep olarak karmaşa yaratmakta; "endüstriyel tasarım" eyleminin bir meslek ve hatta giderek bir bilim dalı olup olmadığı tartışmalarına bile yol açmakta ve anlaşılmasını da güçleştirmektedir.

Bu makalede, bu kriterlerin tamamen dışına çıkarak, endüstriyel ürünleri "kullanımları esnasında enerji ile ilişkileri" açısından ele alacağım. Ekte verdiğim üç tablonun, bu giriş bölümünün hemen sonrasında biraz dikkatlice incelenmesi, yazının ilerleyen bölümlerinin daha kolay anlaşılmasına katkı yapacaktır.

Endüstriyel Ürünlerin Enerjiye Göre Gruplandırılmaları

Dil içinde kullandığımız "makine, alet, araç, gereç, eşya, mal vb." gibi kelimelerin hepsi, biz farkında olsak da olmasak da, aslında, bütün ürünlerin enerji ile ilişkilerini açıklarlar. Bu ilişki, bütün ürünleri içine alacak şekilde, iki farklı gruba ayrılmıştır:

a. Basit / iş üretmeyen (enerjiyi dönüştürmeyen) endüstriyel ürünler,
b. Bileşik / iş üreten (enerjiyi dönüştüren) endüstriyel ürünler.

Öncelikle belirtmeliyim ki, bu gruplandırma tamamen bana aittir; adlandırılmalarında her hangi bir titizlik göstermeye gerek görmedim. Dileyen, dilediği adı / kelimeyi kullanabilir.

Basit endüstriyel ürünlerin tasarımında, genellikle tek bir disiplin / tek bir disiplinin ağırlığı vardır. Bileşik endüstriyel ürünlerin tamamında, birden fazla disiplinin bir arada kullanıldığı görülür. Bu nedenle, bu iki gruba ait ürünleri, farklı iki yöntemle düzenledim. Basit ürünlerin alt sınıflandırılmalarını, kullanılan ham maddeye göre yaptım çünkü üretim disiplini doğrudan doğruya hammaddenin işlen me özelliklerine bağlıdır. Tasarımcı, kullanmayı / işlemeyi bildiği bir hammadde ile ilgili her türlü ürünü, başka hiçbir disiplini kullanmadan elde edebilir. Oysa ki bileşik ürünlerde kullanılan hammadde hem değişken / çeşitli ve hem de kullanılan disiplin birden fazla olduğu için, alt sınıflandırmayı, ürünün kullanıldığı alana göre düzenlemek zorunluluğu vardır.
Basit / iş üretmeyen endüstriyel ürünler, insanların kendi enerjilerini kullanarak kendi ihtiyaçlarını doğrudan karşıladıkları; ürünün kendisinin hiçbir şekilde başka bir enerjiyi kullanmadığı / enerjiyi dönüştürmediği ürünlerdir. Bu bağlamda, bir mutfak bataryası ile bir seyahat çantası veya bir kapı tokmağı ile bebe arabası veya bir bisiklet ile masa arasında hiçbir farklılık yoktur. Kullanılan tek enerji insanın kendi enerjisidir; kullanılan ürün, bu enerjinin, insanın kendisine bir "fayda"ya dönüşmesini sağlamak için sadece bir "araç"tır.

Teknolojik gelişim, basit ürünlerle başlamıştır. İnsanın, kendi enerjisinden başka hiçbir enerjiyi işe / faydaya dönüştürmeyi bilmediği zamanlarda ürettiği basit ürünler, giderek bileşik ürünlerin yapılmasında kullanılacak bilgi / teknoloji dağarcığını doldurmuş ve böylece, insan enerjisinden bağımsız, değişik enerjileri dönüştürebilen (iş / fayda üretebilen) çeşitli bileşik ürünler yapabilmek mümkün olmuştur.

Bileşik / iş üreten endüstriyel ürünler, insanın, kendisine bir fayda sağlamak üzere kullandığı, fakat ürünün kendisinin, bir başka enerjiyi kullandığı / dönüştürdüğü, daha karmaşık / çok bileşenli ve bu özellikleri ile de kendi başlarına "iş üreten" ürünlerdir.

Bileşik / iş üreten endüstriyel ürünler, iki alt gruba ayrılırlar.

a. Profesyonel amaçlı ürünler,
b. Ev-Büro tipi ürünler.

Bu alt sınıflandırma, gelişmiş ülkelerde endüstriyel tasarımın bugünkü konumu açısından, özünde yanlış. Gelişmiş ülkelerde, (kalın çizgilerle) artık böyle bir ayırım kalmadı. Sadece az gelişmiş ülkeler için geçerli, özel bir durum. Çünkü, gelişmiş ülkelerde, teknolojinin olduğu her yerde endüstriyel tasarım "kendiliğinden" var fakat gelişmemiş bir ülkede, teknolojinin özgün / yerli ve her alanda olmadığı bir ekonomide, "endüstriyel tasarım" da kendiliğinden / göreceli olarak bazen var ve bazen yok.

İnsanın, teknolojinin emekleme çağlarında, tamamını, doğrudan kendisinin kullanmak zorunda olduğu bileşik (iş üreten) ürünlerin, bugün, bir çoğunun, kendi başlarına çalışabilenleri yapılmaktadır. Bu açıdan bakarak bir alt sınıflandırma yapmak, konunun daha iyi anlaşılmasına da katkı sağlayabilir:

a. Salt kendi kendine hizmet / fayda sağlayabilen ürünler, (örneğin, çamaşır makineleri)
b. Mutlaka insanın kendisinin kullanması gereken ürünler, ( örneğin, traş makineleri)

Bu alt sınıflandırmayı incelemek, bu yazının konusu değil. Merak duyacak olanlar için bir adres sadece. Bir endüstriyel tasarımcıyı ilgilendiren, bir bileşik ürünün, enerjiyi dönüştürme eyleminde kendi kendine yeterliğe / otomasyona ne kadar uyarlı / eğimli olup olmamasından daha çok, sanata olan yakınlığı... Bu açıdan bakarak bir sınıflandırma yapmak, endüstriyel tasarım mesleği için bir zorunluluk. Bu duygu ve amaca uygun olarak, ekte yaptığımn tablolarda, sanatsal bir çabayı gerektirmeyecek yoğunlukta işlevsel özellikleri ile ön plana çıkan / üretilen / kullanılan endüstriyel ürünlere yer vermedim (otomotiv sanayiini ise özellikle hiç dikkate almadım).

Benim mantığıma göre yer alması gereken pek çok ürünü de eklemeyi unutmuş olabilirim. Ancak, bu tabloları zenginleştirmek açısından herhangi bir çabayı da kendimce gerekli görmüyorum. Bugün için doğru / eksiksiz olsa bile, gelecekte yanlış / eksik olacağı kesin bir tablo için fazla zaman harcamaya gerek yok. Bu yazının, varmak istediği amaç, çok daha başka; tablolar ise sadece birer araç. Okunmaları ve incelenmeleri, bu yazının amacına ulaşması için gerekli; sonrasında, dileyen istediği amaçla yararlanabilir / geliştirebilir / unutabilir.

Teknolojik Girdap

Teknolojik gelişim, basit ürünlerle başlamıştır. Her ürünün bir ustası, her ustanın en az bir çırağı olmuş ve yapım teknikleri ile işlevsel / estetik özellikler, nesilden nesile giderek güzelleşen / özgünleşen bir süreç içinde gelişmişlerdir. Her devir, kendi basit ürünlerini de yaratmış ve yaratmaktadır / bu böylece de sürüp gidecektir. Kazma / keser / mala / gönye gibi aletler, başlangıçtan beri vardılar, yarın da var olacaklar / üretileceklerdir fakat bir ütü masasının geçmişi, ütünün icadından sonra başlamıştır; iş üreten bir endüstriyel ürün, kendi basit gerecinin de üretilmesinin sebebi olmuştur.

Basit / iş üretmeyen ürünlerin endüstriyel olarak / seri halde üretilmeleri; teknolojinin, hiçbir estetik kaygı taşımaksızın, çoğu zaman bilimin de önünde giderek yaptığı, profesyonel amaçlı buluşlardan sonrasına rastlar. Teknoloji, enerjiyi dönüştürmeyi becerdikten sonra, bir yandan kendi kendisini tek tek kopyalarken (CNC makinelerda olduğu gibi) bir yandan da basit ürünlerin endüstriyel üretimlerine başlamıştır. Teknolojinin, kendi kendisini de endüstriyel olarak kopyalamaya / üretmeye / geliştirmeye başlaması ile ortaya çıkan kapasite, çılgın bir tempo ile basit ve ev-büro tipi endüstriyel ürünlerin tasarlanması ve üretilmesi sürecini başlatmış ve bu süreç, yukarıda ütü masası örneğinde olduğu gibi, kendi basit ürününü / gerecini yaratmıştır. Bugün, gelişmiş olan ülkelerde endüstri, fasit / kısır bir çember çizmektedir: Basitten gelmiştir fakat artık kendi basitini yaratmaktadır.

Teknolojinin bu hareketi, yükselen bir grafik eğrisi, bir trend değildir; bu hareket, derinliğini, çapını ve hızını giderek arttıran bir girdap, bir fasit / kısır çemberdir. Enerjisini, teknolojisinin sürekli olarak kendisini kopyalamasından / üretmesinden / geliştirmesinden / yenilemesinden alıyor; her nesil bir öncekinden daha iyi oluyor.

Az gelişmiş ekonomiler ise teknoloji üretemiyorlar. Satın aldıkları teknoloji, kendisini aynen kopyalıyor fakat dışlarında / ötekilerde, sürekli olarak üreyen / gelişen / yenilenen bir teknoloji var; üstelik daha hızlı, daha ucuz, daha verimli... Geri kalmış bir ülke için yapılacak tek şey var, o dışarıda yenisi üreyen eski teknolojiden bir tane daha satın almak veya fason üretim yapmak!.. Aksi halde bu dönüşe ayak uyduramayacaklar. Eskiyen her teknolojiyi satın alıp kullanmakla, geri kalmış ülkeler, bu girdabın da gıdası oluyorlar. Sanayi devrimini yapmış ülkeler, kendi aralarında bilgi / teknoloji transferi / değiş tokuş yapıyor veya ortaklaşa kullanıyorlar. Hemen hemen hiçbir bilgi / teknoloji, sanayileşmiş ülkelerden her hangi birinin tekelinde değil; fakat hepsinin ortaklaşa tekelinde!...

Sanayi devrimini yapan ülkelerde bilgi ve teknolojinin dünden bugüne lokomotif gücü, havacılık / uzay araştırmaları alanında yapılan çalışmalardır. Bu ülkelerin incelenmesi durumunda, hepsinde var olan bir ortak paydayı görmemek mümkün değildir: istisnasız hepsi de dünya savaşlarına aktif olarak katılmışlardır. Bu yazının amacı, böyle çok geniş / derin bir konuyu incelemek değil fakat basitçe "harp sanayii" olarak adlandırılabilecek bir lokomotif gücün varlığına dikkat çekmektir. Çünkü bu güç, basitten gelmiş ve bugün kendi basitini yaratmakta olan bilgi / teknoloji girdabının enerjisini sağlayan en önemli unsurdur. Teflon, micro-wave, cep telefonu, internet.... ilk akla gelebilecek örneklerden birkaçıdır.

*Bu makalenin;

a. Yazarın yazılı izni olmadan kısmen veya tamamen kullanılması, yayınlanması, çoğaltılması;
b. Kaynak belirtilmeden herhangi bir yazılı veya sözlü basın yayın organında veya internet ortamında yayınlanması / okunması / kullanılması;
c. Eğitim ve tanıtım amaçlı kullanılması için yazarın yazılı izni olması halinde bile herhangi bir şekilde okullarda bitirme tezleri ve benzer amaçlarla kullanılması,
yasaktır.